To πεπρωμένο μας ή οι επιλογές μας;

Πρόσεχε τις σκέψεις σου, γίνονται λόγια. Πρόσεχε τα λόγια σου, γίνονται πράξεις. Πρόσεχε τις πράξεις σου, γίνονται συνήθειες. Πρόσεχε τις συνήθειές σου, γίνονται χαρακτήρας. Πρόσεχε το χαρακτήρα σου, γιατί γίνεται η μοίρα σου (Φρανκ Άουτλω)
Πεπρωμένο, ειμαρμένη, μοίρα, γραφτό…

Η έννοια του πεπρωμένου αποτελεί σταθερή αξία που συναντάται σε όλες τις περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας.
Κατά τον Ιπποκράτη, «Κάθε πράγμα, μικρό ή μεγάλο, εκτελεί το έργο για το οποίο προορίσθηκε».
Με αυτό το θέμα έχουν ασχοληθεί φιλόσοφοι, θεολόγοι, επιστήμονες, κοινωνιολόγοι και μάγοι.
Πρωταγωνιστεί σε αμέτρητα λογοτεχνικά έργα, από την αρχαία ελληνική τραγωδία μέχρι τις σύγχρονες ταινίες επιστημονικής φαντασίας.
Μας συντροφεύει σε κάθε μας στιγμή.
Ποιος από μας δεν έχει πει για κάτι ότι «ήταν γραφτό», παρόλο που εξακολουθούμε να πιστεύουμε στην ελεύθερη βούλησή μας;

Το πεπρωμένο φυγείν αδύνατον;

Η λέξη «πεπρωμένο» επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Για τους αρχαίους, οι οποίοι δεν είχαν προσδιορίσει τους μηχανισμούς αιτίου-αιτιατού στα φυσικά φαινόμενα, η μοίρα, με την έννοια του μελλοντικού, βρισκόταν στα χέρια ιδιότροπων και απρόβλεπτων θεοτήτων. Για να της ξεφύγουν έπρεπε να ερμηνεύουν τα θεόσταλτα σημάδια μέσω των θυσιών.
Μολονότι στις μέρες μας οι πρακτικές πρόβλεψης του μέλλοντος, από το ωροσκόπιο μέχρι τη χειρομαντεία, είναι ευρέως διαδεδομένες, οι περισσότεροι από εμάς είμαστε κυρίαρχοι των επιλογών στη ζωή μας. Κι όμως, το πεπρωμένο συνδέεται με τις κοινωνικές δομές που περιορίζουν την ατομική ελευθερία.
Ας μην ξεχνάμε ότι μόλις πρόσφατα καταργήθηκαν οι κάστες στην Ινδία.
Επιπροσθέτως συσχετίζεται και με το DNA, το οποίο καθορίζει σε μικρό ή μεγάλο βαθμό τη ζωή μας.
Σε κάθε περίπτωση, το πεπρωμένο δεν θεωρείται αήττητο.
Οι περισσότεροι πιστεύουμε ότι αξίζει να δώσουμε τη μάχη, όπως έκανε ο ιπποκόμος Ουίλιαμ Θάτσερ, ο οποίος νίκησε τη μοίρα του στους θρύλους του Καντέρμπουρι.

Πιόνια της μοίρας;

Από αγρότης, μεγιστάνας. Η κοινωνία μας δεν είναι πλέον κλειστή, αφού μπορούμε να βελτιώσουμε την αρχική μας κατάσταση.
Ο Χένρι Φορντ, από αγροτική οικογένεια, κατάφερε να ιδρύσει την αυτοκρατορία Ford Motor Company. Είναι ο τέλειος εκφραστής του αμερικανικού ονείρου, του μύθου ότι ο καθένας μπορεί να αλλάξει το πεπρωμένο του αν εργαστεί σκληρά και κινηθεί έξυπνα. Σήμερα είναι ευρέως διαδεδομένη η αντίληψη ότι μπορούμε να επιλέξουμε το μέλλον μας. Είναι πράγματι έτσι; Πόσες πιθανότητες έχουμε να βελτιώσουμε την κοινωνική θέση που κληρονομήσαμε από την οικογένειά μας; Ποιες κοινωνίες παρέχουν δυνατότητες ανέλιξης;

Κινητική δημοκρατία

Στις σύγχρονες κοινωνίες είμαστε ελεύθεροι να επιλέγουμε πού θα εργαστούμε, πού θα διαμείνουμε, ποιόν θα παντρευτούμε. Τις ίδιες επιλογές έκαναν πριν από εμάς και άλλοι. Σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους, μια κινητική κοινωνία εξασφαλίζει τα ίδια κοινωνικά, πολιτικά και ατομικά δικαιώματα, σε αντίθεση με τις κλειστές, οι οποίες δομούνται με βάση τις κάστες. Στις τελευταίες η κατανομή των ρόλων είναι άκαμπτη και γίνεται βάσει των θρησκευτικών κριτηρίων. Για παράδειγμα, στην Ινδία οι κάστες καθόριζαν την επιλογή επαγγέλματος και συντρόφου, ρυθμίζοντας δραματικά το μέλλον των ανθρώπων. Από την άλλη, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες των περασμένων αιώνων ήταν τουλάχιστον σκληρές. Το πεπρωμένο ήταν εν πολλοίς καθορισμένο τόσο για τον φτωχό όσο και για τον ευγενή, αφού ο αριστοκράτης κληρονομούσε τα θρησκευτικά ή στρατιωτικά αξιώματα του πατέρα του.
Για τους λιγότερο ευκατάστατους, η μοίρα όριζε να συνεχίσουν τις δραστηριότητες της οικογένειάς τους. Οι πλούσιοι αστοί είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν κάποιον τίτλο και να γίνουν ευγενείς, εκτελώντας δημόσιες υπηρεσίες ή αγοράζοντας εδάφη.
Γενικά η κοινωνία καταδίκαζε κάθε είδους αλλαγές. Οι νέοι αριστοκράτες που είχαν αλλάξει τη μοίρα τους αντιμετωπίζονταν με περιφρόνηση. Πραγματικοί ευγενείς ήταν όσοι είχαν κληρονομικό δικαίωμα, ενώ οι υπόλοιποι θεωρούνταν παρείσακτοι. Ακόμη και σήμερα οι νεόπλουτοι κατηγορούνται για έλλειψη παιδείας και καλών τρόπων…

Το αμερικανικό όνειρο

Στην αστική και βιομηχανική κοινωνία όλα άλλαξαν άρδην. Η κοινωνική σταθερότητα δεν επιτυγχάνεται με τη στεγανότητα των κοινωνικών τάξεων.
Οι άποικοι των ΗΠΑ, που προέρχονταν από την άκαμπτη ευρωπαϊκή κοινωνία, δημιούργησαν έναν νέο κόσμο που στηρίχτηκε στην κινητικότητα. H τόλμη και η επιχειρηματικότητα αποτέλεσαν τη βάση του αμερικανικού ονείρου.
Σταδιακά προέκυψε ο μύθος του «self-made man», του αυτοδημιούργητου ανθρώπου που πετυχαίνει αποκλειστικά με τις δυνάμεις του.
Έτσι οι νέες ιδεολογίες δημιούργησαν νέα πεπρωμένα.
Σύμφωνα με τις φιλελεύθερες ιδέες, η ατομική αξία καθορίζει την αξία στην αγορά. Παράλληλα διαμορφώθηκε και το ταξικό πεπρωμένο.
Για τον Μαρξ, το μέλλον της ανθρωπότητας ταυτίστηκε με τη νίκη του προλεταριάτου.

Πόσο καθοριστικό είναι το σημείο εκκίνησης 
στις μέρες μας;

Παρότι πολλοί Έλληνες ασκούν διαφορετικό επάγγελμα από εκείνο των γονιών τους, στις περισσότερες περιπτώσεις δεν απομακρύνονται από την αρχική κοινωνική τους θέση. Το σημείο εκκίνησης ασκεί ισχυρή επίδραση στο επαγγελματικό τους μέλλον. Μια ευνοϊκή αρχική κατάσταση εξασφαλίζει καλύτερη μόρφωση είτε επειδή η οικογένεια έχει τη δυνατότητα να προσφέρει είτε επειδή το παιδί δεν είναι υποχρεωμένο να εργαστεί. Παράλληλα εξασφαλίζει ένα σημαντικό δίκτυο γνωριμιών για την είσοδο στην αγορά εργασίας μέσα από την ίδια την οικογένεια ή μέσω γνωστών και φίλων.

Με λίγα λόγια, σχέσεις και ευκαιρίες αλληλοεπιδρούν. Πολλά παιδιά της ανώτερης τάξης παραμένουν ψηλά, ενώ άλλα των κατώτερων τάξεων παραμένουν χαμηλά. Στην πραγματικότητα δεν δίνονται ίσες ευκαιρίες, καθώς μόλις ένα μικρό ποσοστό των παιδιών που προέρχονται από την εργατική τάξη ανεβαίνουν στην κλίμακα.

Πόσο βοηθά το σχολείο;

Δεν έχουμε όλοι τις ίδιες ευκαιρίες ανέλιξης, πάντα όμως μπορούμε να καθορίσουμε τη μοίρα μας. Η εκπαίδευση επηρεάζει σημαντικά την κινητικότητα για την απόκτηση δεξιοτήτων που είναι χρήσιμες σήμερα, όπως οι ξένες γλώσσες και η τεχνολογία. Εκτός από το σχολείο, και άλλες κοινωνικές παροχές θα μπορούσαν να εξασφαλίζουν ίσες ευκαιρίες σε όλους τους πολίτες σε κάποιο υγιές κοινωνικο-πολιτικό σύστημα.

Νομίζω πως όλοι έχουμε τη δυνατότητα να καθορίζουμε το πεπρωμένο μας μέσα από τη σκληρή δουλειά, τις επιλογές μας και την αναζήτηση των ευκαιριών, αντί να «μοιρολατρούμε»…

Ίσως το πεπρωμένο να προκύπτει όταν η σωστή προετοιμασία μαζί με ανάγκη και τη θέληση συναντήσουν την ευκαιρία…

Ίσως, κατά τον Ηράκλειτο,
«Το ήθος του ανθρώπου χαράζει τη μοίρα του».

Ή, όπως έλεγε ο μεγάλος μας Ν. Καζαντζάκης:
«Το πιο μεγάλο εγώ σε αυτή τη γης του αντρούς λογαριάζω χρέος, τη μοίρα του άσπλαχνα να πολεμάει και το γραφτό να σβήνει».

Καλό Σαββατοκύριακο σε όλους!