Πως «διαβάζουμε» το μυαλό του άλλου

Ενσυναίσθηση: μια λέξη που λίγοι γνωρίζουμε, μια ικανότητα που όλοι διαθέτουμε και μας επιτρέπει να δημιουργούμε διαπροσωπικές σχέσεις. Βασίζεται σε νευρώνες οι οποίοι αναπτύχθηκαν πριν από 40.000 χρόνια οδηγώντας στο Μπιγκ Μπανγκ της ευφυΐας.

Η Μαρία, 13 ετών, δεν μπορεί να εξηγήσει τι της συμβαίνει όταν βλέπει
την ταινία Pretty Woman. Μπορεί όμως να καταλάβει πόσο ταπεινωμένη νιώθει η πρωταγωνίστρια. Η Τζούλια Ρόμπερτς, η οποία ενσαρκώνει τη γοητευτική πόρνη που αλλάζει ζωή όταν γνωρίζει τον «πρίγκιπά» της, πηγαίνει να ψωνίσει ρούχα σε μια πολυτελή μπουτίκ. Οι πωλήτριες την κοιτούν υποτιμητικά και αρνούνται να την εξυπηρετήσουν.

Γιατί το έφηβο κορίτσι ταυτίζεται με την πρωταγωνίστρια της ρομαντικής κωμωδίας; Η απάντηση βρίσκεται στους νευρώνες-καθρέφτες, μια ομάδα νευρικών κυττάρων που μας επιτρέπει να μπούμε στη θέση του άλλου και να αντιληφθούμε τα συναισθήματά του. Χάρη σε αυτό το σύστημα, έχουμε καταφέρει να αναπτύξουμε κοινωνική συμπεριφορά και να δομήσουμε τα θεμέλια του πολιτισμού μας. Έχει τόσο μεγάλη σημασία, που ο νευροψυχολόγος Βιλαγιανούρ Ραματσαντράν είπε ότι η ανακάλυψή του είναι για την ψυχολογία ό,τι ήταν η ανακάλυψη του DNA για τη βιολογία.

Η κοινωνική συμπεριφορά μας βασίζεται στην ικανότητά μας να φανταζόμαστε πώς μπορεί να νιώθει ή τι μπορεί να σκέφτεται ο άλλος. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικός εκ φύσεως. Έχουμε ανάγκη να συνάπτουμε σχέσεις με άλλους, προκειμένου να αναπτύξουμε σωστά την προσωπικότητά μας.
Το μυστικό της επιτυχίας
Εδώ ακριβώς έγκειται η σημασία της εξέλιξης των νευρώνων-καθρεφτών. «Πιστεύω πως ο άνθρωπος, όταν λέει ότι δεν είναι ευτυχισμένος και δεν ξέρει το λόγο, είναι γιατί δεν έχει κοινωνικές επαφές», υποστηρίζει ο νευροβιολόγος Τζάκομο Ριτζολάτι από το Πανεπιστήμιο της Πάρμα. Η έρευνα που διεξήγαγε μαζί με τους Βιτόριο Γκαλέζε και Λεονάρντο Φογκάσι οδήγησε το 1996 στην ανακάλυψη του συγκεκριμένου νευρικού υποσυστήματος.

Δηλαδή η δυσλειτουργία των εν λόγω νευρώνων μπορεί να οδηγήσει στη δυστυχία και την κοινωνική περιθωριοποίηση; Τότε είναι λογικό να συμπεράνουμε και το αντίστροφο: ότι αυτός ο εγκεφαλικός μηχανισμός λειτουργεί πολύ καλά στους κοινωνικά επιτυχημένους ανθρώπους. Με άλλα λόγια, το κλειδί για να πετύχουμε στη ζωή μας είναι να καταλαβαίνουμε σε μεγάλο βαθμό τους άλλους. Και για να το καταφέρουμε, είναι απαραίτητο να έχουμε αναπτυγμένη την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε τις σκέψεις και τα κίνητρά τους.

Οι τυχεροί που έχουν μια επιτυχημένη κοινωνική ζωή έχουν τελειοποιήσει την ικανότητα να μπαίνουν στη θέση των άλλων ανθρώπων, επιβεβαιώνει ο Τιμ Σάντερς, στέλεχος του Yahoo και συγγραφέας του βιβλίου The likeability factor (Ο παράγοντας της γοητείας). Πιστεύει ότι «οι άνθρωποι που καταλαβαίνουν καλύτερα τους άλλους έχουν περισσότερες πιθανότητες να πετύχουν στη ζωή τους». Ο Σάντερς δεν αναφέρεται μόνο στην ενσυναίσθηση και τη φιλικότητα, αλλά και στο πώς μπορούμε να ανταποκριθούμε στις ανάγκες των άλλων. Και αυτή η ικανότητα εξαρτάται από τους νευρώνες-καθρέφτες.
Αντιδράσεις... μαϊμού
Στις έρευνές τους ο Ριτζολάτι, ο Γκαλέζε και ο Φογκάσι τοποθέτησαν ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο ενός μακάκου, για να μελετήσουν τη λειτουργία των νευρώνων που σχετίζονται με τον έλεγχο των κινήσεών του. Έτσι ανακάλυψαν ότι το ίδιο σύστημα νευρικών κυττάρων «πυροδοτούνταν» όχι μόνο όταν ο πίθηκος εκτελούσε συγκεκριμένες κινήσεις, αλλά και την ώρα που παρατηρούσε πώς τις εκτελούσαν οι άλλοι.

Όταν ο μακάκος έπαιρνε ένα φιστίκι, ενεργοποιούνταν οι νευρώνες-καθρέφτες. Μια μέρα κάποιος από τους ερευνητές πήρε μια χούφτα φιστίκια, και τότε συνέβη κάτι αναπάντεχο. Παρ’ όλο που το πειραματόζωο δεν είχε κάνει καμία κίνηση για να τα πιάσει, ενεργοποιήθηκαν οι ίδιοι νευρώνες.
Εγκεφαλική «φωτογραφική μηχανή»
Οι τρεις ερευνητές υποψιάστηκαν ότι αυτός ο εγκεφαλικός μηχανισμός λειτουργούσε παρόμοια και στον άνθρωπο. Και πέτυχαν διάνα. Οι νευρώνες-καθρέφτες εντοπίζονται στην περιοχή F5 του προκινητικού εγκεφαλικού φλοιού, κοντά στην περιοχή του Μπροκά, η οποία συνδέεται με τις γλωσσικές δεξιότητες. Όπως συμβαίνει και στους μακάκους, το σύστημα των νευρώνων-καθρεφτών ενεργοποιείται όταν παρατηρούμε τις κινήσεις κάποιου άλλου ανθρώπου, όπως ακριβώς ενεργοποιείται και όταν τις εκτελούμε εμείς οι ίδιοι.

Η μελέτη μιας σπάνιας πάθησης, της ανοσογνωσίας (της αδυναμίας αναγνώρισης κάποιου προβλήματος υγείας που αντιμετωπίζουμε), ανέδειξε τη σημασία της ύπαρξης αυτών των νευρώνων στον άνθρωπο. Πολλοί ασθενείς που υπέστησαν αποπληξία στο δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου τους έπαθαν παράλυση στην αριστερή πλευρά του σώματός τους. Οι επιστήμονες παρατήρησαν ότι το 5% αυτών των ασθενών αρνούνται ότι έχουν παραλύσει, ενώ κάποιοι δεν έχουν καν την ικανότητα να αναγνωρίσουν την ύπαρξη παράλυσης σε άλλους ομοιοπαθούντες. Ορισμένοι νευρολόγοι πιστεύουν ότι η ανοσογνωσία ίσως οφείλεται σε δυσλειτουργία των νευρώνων-καθρεφτών.
Στα παραπάνω νευρικά κύτταρα οφείλεται η ικανότητά μας να μιμούμαστε. Μέσω αυτών, οι γονείς μεταδίδουν στα παιδιά τους στοιχεία της προσωπικότητάς τους. Όταν το παιδί παρατηρεί μια κίνηση ή μια χειρονομία που κάνει η μητέρα του, την κωδικοποιεί οπτικά στον εγκέφαλό του, για να μπορέσει να την επαναλάβει. Και όταν ένας θεατής παρακολουθεί τις κινήσεις του αγαπημένου του ηθοποιού, οι νευρώνες-καθρέφτες ενεργοποιούνται για να τις αποθηκεύσουν στη μνήμη του και να μπορέσει αργότερα να τις μιμηθεί.
Αιτία αυτισμού
Η Μιρέλα Νταπρέτο από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας πιστεύει ότι η ανικανότητα να μιμηθεί κάποιος τις κινήσεις και τις πράξεις των άλλων ανθρώπων είναι μια από τις αιτίες του αυτισμού. Πρόκειται για μια δύσκολη πάθηση, η οποία μπλοκάρει την επικοινωνία και εμποδίζει τον αυτιστικό να ανταποκριθεί στα εξωτερικά ερεθίσματα.

Οι ερευνητές ανέλυσαν τα μοτίβα εγκεφαλικής δραστηριότητας δέκα αυτιστικών παιδιών και τα συνέκριναν με αυτά άλλων, υγιών παιδιών. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η αδυναμία κοινωνικοποίησης των αυτιστικών έχει να κάνει με σοβαρές δυσλειτουργίες στους νευρώνες-καθρέφτες.

Η ανακάλυψη του συγκεκριμένου, εξαιρετικά περίπλοκου δικτύου νευρώνων άνοιξε το δρόμο για πολλές μελέτες. Στόχος των ειδικών, να διερευνήσουν τη λειτουργία του και την επίδρασή του στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η έρευνα του Πανεπιστημίου UCL στο Λονδίνο, η οποία καταδεικνύει τον πρωταγωνιστικό ρόλο των νευρώνων-καθρεφτών στις διαδικασίες της μάθησης. Όπως δείχνουν τα ευρήματα, από τη στιγμή που ο εγκέφαλος μαθαίνει μια κίνηση παρατηρώντας την, μπορεί να την αναπαραγάγει νοερά, χωρίς απαραίτητα να την εκτελέσει και με το σώμα του.
Οι Βρετανοί επιστήμονες στο πλαίσιο της έρευνάς τους «επιστράτευσαν» μπαλαρίνες του Royal Ballet στο Λονδίνο, χορευτές καποέιρα (ενός βραζιλιάνικου πολεμικού χορού) και ανθρώπους που δεν μπορούσαν να εκτελέσουν ούτε ένα απλό χορευτικό βήμα. Οι εθελοντές και των τριών ομάδων παρακολούθησαν βίντεο με μπαλέτο ή καποέιρα, ενώ καταγραφόταν η εγκεφαλική δραστηριότητά τους μέσω μαγνητικής τομογραφίας (MRI). Οι εικόνες που κατέγραψε ο μαγνητικός τομογράφος έδειξαν έντονη δραστηριότητα στους νευρώνες-καθρέφτες των μπαλαρίνων. Οι νευρώνες-καθρέφτες των ανθρώπων που δεν ήξεραν να χορεύουν παρέμειναν σχεδόν αδρανείς. Μάλιστα, όταν μια μπαλαρίνα παρακολουθούσε στο βίντεο γνωστά βήματα, εκτελούσε νοερά τις κινήσεις.
Ανεκτικότητα ίσον υγιής αντίδραση
Η ενσυναίσθησή μας και η ικανότητα να δείχνουμε κατανόηση ευνοούν επίσης την ανταλλαγή απόψεων και ενδυναμώνει τις διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτά τα χαρακτηριστικά έχουν αποδειχτεί θεμελιώδη για την ανάπτυξη του πολιτισμού μας. Δείχνω ανοχή σημαίνει μπορώ να ακούσω τις απόψεις των άλλων με σεβασμό, ακόμη κι αν έρχονται σε σύγκρουση με τις δικές μου. Οι ισορροπημένοι άνθρωποι συνήθως είναι ανεκτικοί. Είναι ανοιχτοί σε καινούριες ιδέες και δεν προσπαθούν να επιβάλουν τις απόψεις τους. Περιορίζονται στη διαφωνία, όποτε το κρίνουν απαραίτητο.

Χάρη στους νευρώνες-καθρέφτες, λοιπόν, έχουμε εξελιχτεί σε κοινωνικά όντα, ικανά να σέβονται τους συνανθρώπους τους και να αλληλεπιδρούν συναισθηματικά. Οι ίδιοι νευρώνες μάς έχουν βοηθήσει επίσης να αναπτύξουμε μηχανισμούς μίμησης, γεγονός που εξηγεί την ξαφνική ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων μας πριν από 40.000 χρόνια.
Η «σπίθα» του εξελικτικού Μπιγκ Μπανγκ
Ο εγκέφαλός μας έφτασε στο σημερινό μέγεθός του πριν από 200.000 χρόνια. Γιατί, λοιπόν, εξελίχτηκε τόσο ξαφνικά μόλις πριν από 40.000 χρόνια, μετατρέποντάς μας τελικά σε ευφυή όντα; Κάποιοι επιστήμονες πιστεύουν ότι πριν από 200.000 χρόνια ήδη είχαμε τα νευρικά συστήματα που διαθέτουμε και σήμερα, μεταξύ αυτών και τους νευρώνες-καθρέφτες. Ωστόσο, απουσίαζαν ακόμη πολλές συνάψεις ανάμεσα σε νευρώνες.

Όταν, περίπου πριν από 40.000 χρόνια, αυτά τα συστήματα κατάφεραν να ανταλλάξουν πληροφορίες μεταξύ τους, ξέσπασε το «Μπιγκ Μπανγκ» της εξέλιξης, αυτό που προίκισε τους προγόνους μας με εξαιρετικές νοητικές ικανότητες. Από τότε, οι νέες εφευρέσεις και οι γλωσσικές επινοήσεις διαδόθηκαν και πολλαπλασιάστηκαν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Κι αυτό χάρη στους περίφημους νευρώνες-καθρέφτες, που άνοιξαν το δρόμο για τη διαδικασία της μίμησης.

Αυτός ο εγκεφαλικός μηχανισμός εξηγεί ακόμη γιατί μπορούμε να μαντέψουμε με επιτυχία τις προθέσεις των άλλων. Οι νευρώνες-καθρέφτες μάς δίνουν τη δυνατότητα όχι μόνο να καταλάβουμε την εξωτερική συμπεριφορά του άλλου, αλλά και να αντιληφθούμε αυτό που σκέφτεται.

Διαβάζουμε τη σκέψη
Συμπέρασμα που επιβεβαιώνεται και από έρευνα του Ινστιτούτου Νευροψυχιατρικής του UCLA (ΗΠΑ): τα αποτελέσματα έδειξαν για πρώτη φορά ότι οι νευρώνες-καθρέφτες μάς επιτρέπουν να αντιληφθούμε όχι μόνο τις πράξεις άλλων ανθρώπων αλλά και τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από αυτές. Τι θα μπορούσε να σημαίνει αυτό; Ενδεχομένως ότι τελικά είμαστε εξπέρ στο να «διαβάζουμε» το μυαλό του άλλου.

Στο πείραμα του UCLA η εγκεφαλική δραστηριότητα των 33 ατόμων που συμμετείχαν καταγράφηκε μέσω μαγνητικής τομογραφίας. Οι εθελοντές παρακολούθησαν ένα βίντεο με τρία διαφορετικά ερεθίσματα. Η πρώτη σκηνή έδειχνε ένα χέρι να κρατά ένα φλιτζάνι, χωρίς να αποκαλύπτει το πλαίσιο στο οποίο εκτυλισσόταν αυτή η πράξη. Η δεύτερη αποκάλυπτε ότι μέσα στο φλιτζάνι υπήρχε τσάι. Η τρίτη παρουσίαζε το χέρι να κατευθύνει το φλιτζάνι προς το στόμα.

Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι η δεύτερη και η τρίτη σκηνή (οι οποίες διαδραματίζονταν στο πλαίσιο ενός κατανοητού πλέον σεναρίου) αύξαναν τη ροή του αίματος στην περιοχή του εγκέφαλου όπου εδράζονται οι νευρώνες-καθρέφτες. Γεγονός που σημαίνει ότι η λειτουργία του συστήματος βελτιώνεται όταν οι κινήσεις που παρατηρούμε δεν είναι απομονωμένες αλλά εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο με σαφώς καθορισμένο νόημα. Όταν κάποιος εκτελεί μια πράξη, ο παρατηρητής όχι μόνο την αναπαράγει στον εγκέφαλό του αλλά είναι και ικανός να κατανοήσει τα κίνητρα που οδηγούν σε αυτήν.
Όσοι έχουν ιδιαίτερα αναπτυγμένο το σύστημα των νευρώνων-καθρεφτών αποδεικνύονται πιο διορατικοί όταν καλούνται να βρουν λύση σε κάποιο πρόβλημα. 
Μπορούν επίσης να προβλέψουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την εξέλιξη των γεγονότων, γεγονός που αποδεικνύει ότι έχουν την ικανότητα να προβλέψουν και τις αντιδράσεις των συνομιλητών τους.